نقش فوریت های اجتماعی در بلایای طبیعی

علاوه بر بلایای ناشی از بروز جنگ‌ها و منازعات (بلایای انسان‌ساز عمدی)، ۴۱ بلای طبیعی در دنیا شناخته شده است. براساس شواهد و اطلاعات تاریخی، حوادث طبیعی رخداده در سده‌های اخیر نشان می‌دهد که ایران یکی از ۱۰ کشور بلاخیز دنیا است. و از ۴۱ نوع بلای طبیعی شناخته شده در جهان، ۳۱ نوع آن در ایران مشاهده شده است. ۹۰ درصد جمعیت کشور در معرض خطرات ناشی از حوادث طبیعی است.  با این حجم حوادث ایران از نظر آمار وقوع حوادث طبیعی (بین ۱۰ کشور اول جهان) در مقام چهارم جهان قرار می‌گیرد. شناسایی حوادث غیر مترقبه طبیعی رکن اساسی در مدیریت بحران است. حوادث غیر مترقبه طبیعی گرچه در یک منطقه نادر باشند و دوره بازگشت صد ساله داشته باشند، نیاز به بررسی و تحلیل دارند. سیل، زلزله، طوفان، خشکسالی و ده ها مخاطره طبیعی دیگر را در کشور داریم. همچنین بیش از ۹۰ درصد از پهنه سرزمینی ما در معرض خطر نسبی زلزله است.

یکی از مهم ترین ابعاد بلایای طبیعی به ویژه زلزله، بُعد روان شناختی آن است. تجربه های بشری و نیز پژوهش های علمی، همه بیانگر آن هستند، که پس از وقوع بلایای طبیعی، از همان آغاز به مداخله های تخصصی روانشناسی برای آسیب دیدگان نیاز است و این مسأله از ضروری ترین یاری رسانی ها است. در همان برهه نخست پس از وقوع بلایای طبیعی واکنش های هیجانی و روانی را در افراد می توان بازشناخت، که اگر پاسخی در خور نگیرند، ضمن لحاظ کردن ویژگی های شخصیتی آسیب دیده، مسأله می تواند از جهت بالینی بغرنج تر و مشکل آفرین تر شود. افسردگی، سوگ، اضطراب، خشم، احساس گناه بازماندگی، بی تفاوتیِ بیماری زا، گفتار و رفتار نامتناسب، تمایل و حتی اقدام به خودکشی از مهم ترین مواردی هستند که در نخستین دوره بعد از سانحه در عرصه روان قربانیان می توانند بروز کنند و اگر برای افراد کمک رسانی تخصصی جهت مدیریت و احیاناً پالایش و هضم چنین هیجان هایی فراهم نشود، هر یک از مسائل یادشده به تنهایی یا در پیوند با یکدیگر می توانند موجب پدیداری اختلال ها و واکنش های روانی شوند، که در درازمدت بر کیفیت زندگانی افراد اثرگذار خواهند بود.

همچنین در گام نخست مواجهه با قربانیان سوگوار، درمانده و نیز شوک زده، روانشناسان با شیوه های تخصصی درمانی می کوشند تا بار هیجانی آنها کاسته شود و بازده زندگانی شان افزایش یابد. ایجاد فرصت برای پالایش هیجانی، یافتن راه های نوین سازگاری، کاربست شیوه های حل مسأله، آگاه سازی و پیش بینی نخستین آینده و استفاده از ساختار های حمایتی موجود به ویژه برای کودکان، از جمله مهم ترین راهبرد های چنین مداخله ای است. چنانچه این مهم صورت گیرد بسیاری از اختلال های روانی از جمله اختلال استرس پس از فشار روانی (PTSD)، اختلال های خلقی، بیماری های روان- تنی و … در گروه قابل توجهی از آسیب دیدگان قابل پیشگیری خواهد بود که هم از جنبه اخلاق انسانی وظیفه تأمین بهداشت روانی ایشان ایفا شده است و هم از جهت اقتصادی هزینه های کمتری بر نظام درمانی تحمیل خواهد شد. در پروتکل های سازمان بهداشت جهانی (WHO) نیز این مسأله مورد توجه قرار گرفته و با توجه به ضرورتش بر ارائه چنین شیوه ای از یاری رسانی در اسرع وقت تأکید شده است. سازمان بهزیستی یکی از نهادهایی است که نقش بسیار مهمی قبل و بعد از وقوع حوادث و بلایای طبیعی بر عهده دارد.

با توجه به آنچه که گفته آمد، جامعه نیازمند تدوین پروتکل های آموزشی و اجرایی بر مبنای پروتکل های معتبر جهانی و با عنایت به ویژگی های فرهنگی و اجتماعی ایران تدوین می باشد تا بر اساس آن نیروهایی صاحب صلاحیت (روان شناسان، مددکاران اجتماعی، روانپزشکان و … )  در سراسر کشور برای این منظور تربیت شوند، که در مواقع لزوم از آغاز بحران بتوانند ایفای نقش تخصصی کنند.

مردم معمولاً در هنگام بروز حوادث و بلایای طبیعی آرامش و خونسردی خود را از دست می دهند، لذا نقش نهادهای حمایتی از جمله بهزیستی در این زمان بسیار مهم جلوه می کند. در واقع سازمان بهزیستی تاکنون به عنوان بازوی کمکی دیگر سازمان‌ها از جمله وزارت بهداشت، هلال احمر نقش موثری در کاهش آسیب (در خصوص هموطنان) بعد از بلایا داشته است. یکـی از ایـن برنامـه هـا در جمهـوری اسـلامی ایـران “برنامـه اورژانـس اجتماعی” می باشد که حاصل فعالیت و تجارب چند ساله کارشناسان سازمان بهزیسـتی کشور است. گرچه این برنامه ها می تواند حسب شرایط مختلف موجود در کشور هـا متفـاوت باشد اما آنچه که مهم می باشد این است که بتوان مسائل و راهکارهای مناسـب، شـناخته و اجـرا شـوند.

این برنامه که بر اساس بند ب تبصره ۱۵ قانون بودجه سال ۸۶ کل کشور شکل گرفتـه، تلفیقی از مداخله در بحران فردی، خانوادگی و اجتماعی (مرکز اورژانس اجتمـاعی)، خـط تلفن اورژانس اجتماعی (۱۲۳)، تیم سیار اورژانس اجتماعی (خـدمات اجتمـاعی سـیار) و پایگاه اورژانس اجتماعی (پایگـاه خـدمات اجتمـاعی) اسـت کـه در مرحلـه اول بـا هـدف توانمندسازی اجتماع محور تدوین شده بود، که هـر کـدام دستورالعمل مستقل دارند و برنامه پیوست چکیده آنها می باشد. در ایـن برنامـه ویژگـی مهم ارائه خدمات اجتماعی یعنی: “تخصصی بودن”، “بـه موقـع بـودن” و “در دسـترس بودن” مدنظر قرار گرفته است تا از این طریق ارائه خدمات اجتماعی به مردم در سـازمان بهزیستی کشور “محدود به زمان و مکان” نگردد و “رویکرد فعال” جایگزین رویکرد غیر فعال شود و “اجتماع (جامعه) محوری” در برنامه ها عملیاتی شود.

برنامه اورژانس اجتماعی: مداخله در بحران فردی، خانوادگی و اجتماعی:

همانطور که قبلاً گفته شد، افسردگی، سوگ، اضطراب، خشم، احساس گناه بازماندگی، بی تفاوتی بیماری زا، گفتار و رفتار نامتناسب، تمایل و حتی اقدام به خودکشی از مهم ترین مواردی هستند که در نخستین دوره بعد از سانحه در عرصه روان قربانیان می توانند بروز کنند و اگر برای افراد کمک رسانی تخصصی جهت مدیریت و احیانا پالایش و هضم چنین هیجان هایی فراهم نشود، هر یک از مسائل یادشده به تنهایی یا در پیوند با یکدیگر می توانند موجب پدیداری اختلال ها و واکنش های روانی شوند، که در درازمدت برکیفیت زندگانی افراد اثرگذار خواهند بود. در همین راستا تیم‌های مداخله محور اورژانس اجتماعی که هر تیم شامل یک روان شناس و  یک مددکار اجتماعی می باشد (با آموزش‌های تخصصی که از قبل دیده اند)  برای این گروه‌ها و افراد (به نوعی افراد آسیب دیده و یا در معرض آسیب) در نظر گرفته شده است. خدمات تخصصی که کادر اورژانس اجتماعی بهزیستی به این افراد حادثه دیده می دهند بسیار مهم بوده به حدی که بار هیجانی را کاهش داده و آرامش را به جان و روان فرد باز می گرداند. با این توضیح که در زمان کمک رسانی به افراد مورد هدف، خودروهای حمل آسیب دیدگان اجتماعی در محل حادثه حاضر شده و موارد حاد را به محل امن حمل می نمایند و سپس تیم های مددکاری اجتماعی، روان شناسی اورژانس اجتماعی در میان آسیب دیدگان حاضر شده و کسانی که فشارهای روحی و روانی بر آنها وارد شده را شناسایی کرده و با استفاده از دانش و تخصص خود استرس ها و فشارهای وارده در فرد را به حداقل می رسانند تا اینگونه (تاحدی) افراد را به شرایط زندگی عادی برگردانند. همچنین شناسایی به موقع افراد دچار معلولیت، کودکان آسیب دیده و زنان بی سرپرست (که همسران خود را از دست داده اند) و ارائه خدمات مددکاری و روان شناسی به آنها از جمله اقدامات مهم سازمان بهزیستی در زمان بعد از سانحه میباشد.

در پایان لازم به ذکر میباشد، اطلاع رسانی های دقیق تر و بیشتر (از طریق رسانه های جمعی و ارگان ها و …) به  مردم در خصوص آشنایی آنها با خدمات و اهداف مرکز اورژانس اجتماعی بهزیستی کمک شایانی خواهد کرد تا در هنگام حوادث، خود به محل های در نظر گرفته مراجعه و یا با روان شناسان و یا مددکاران اجتماعی ارتباط برقرار نمایند. امنیت روانی حادثه دیدگان مهم تر از خود حادثه است.

منابع:

پایگاه اطلاع رسانی فوریت های اجتماعی بهزیستی کشور

پایگاه اطلاع رسانی سیاوشان

پایگاه اطلاع رسانی مدیریت بحران

نگارنده: مجید طوسی؛ مددکاری اجتماعی
انتشاریافته در مجموعه رسانه های مددکاری اجتماعی ایرانیان